Door Henk Harmsen (rubriek: Achterhoekse Uithoekjes)
Tweede dinsdag en woensdag van September staat al sinds mensenheugenis voor kermis in Hummelo. Geheel volgens de almanak trok ook gisteren de Hummelose jeugdoptocht weer uit en waren de volksspelen; vandaag is het schuttersfeest.
We staan hier voor een even oud als merkwaardig evenement. Een kermis die eigenlijk een volksfeest is, een groep schutters die alleen in naam een schutterij vormt, een verdwenen kasteel als middelpunt van feestelijkheden, kakelbont uitgedoste bielemans en een eigen ruiterij zijn elementen die het feest regionaal én landelijk uniek maken. Alleen al om het schilderachtige vertoon in het mooie monumentendorp en het landgoed Enghuizen is de Hummelse kermis vanouds befaamd. Vroeger waren het de eerbiedige pachters van de eerbiedwaardige Graaf van Rechteren Limpurg, heer van Enghuizen, die op hun zware boerenpaarden de ruiterij vormden. Men zegt dat geen van hen dit jaarlijks eerbetoon aan hun land- en broodheer zou durven weigeren. Hummelo leefde immers van Enghuizen; het wapen van de Enghuizen-bewoners siert het kermisvaandel.
Van de boerse ruiterstoet tegen het decor van het immense kasteelgebouw verschenen vroeger nogal eens foto's in grote geïllustreerde bladen.
Ruïne
Het trotse rechthoekige kasteel is in 1948 gesloopt vanwege zware oorlogsschade. In het bos van Enghuizen liggen nog de oude gapende kelders, en zware funderingen. De bemoste puinhopen zijn totaal overwoekerd door struiken en -kalkminnende- planten. De familie Graaf van Rechteren Limpurg bewoont tegenwoordig de Oranjerie op het landgoed, in Hummelo beter bekend als ."'t Tuinhuus".
De paarden zijn er nog, al zijn de berijders geen pachtboeren meer. De Hummelose ruiterij. die 's woensdags in de optocht naar het Tuinhuis meetrekt, bestaat uit meest jonge ruiters en amazones op eigen rijpaarden of van maneges uit de omgeving. Gestoken in hun rode jassen vormen de ruiters een uiterst kleurig geheel met de muzikanten (blauwe jassen) en de schutters (nieuwe groene jassen); de broeken, zijn bij alle groepen spierwit. De ruiters dragen te paard ieder een lans in de Enghuizer kleuren rood en geel, voor hun onderlinge ring-steekwedstrijd. Maar de luxe rijpaarden van tegenwoordig zijn soms schichtig. Een overste ervoer dat enige jaren geleden pijnlijk, toen hij werd afgeworpen. Om brokken te voorkomen is bepaald dat de bielemannen bij de dieren geen vuurwerk mogen afsteken.
Vogel
De kermis wordt al tijden steevast voorafgegaan door het geld ophalen en op maandagavond het feestelijk plaatsen van de houten vogel. Het vogelschieten begint woensdag op het middaguur en gebeurt nog met zeer oude, uit Italië afkomstige bovenladers. De loden kogels hiervoor worden nog altijd met de hand gegoten. Vroeger gebeurde dat bij de Keppelse IJzergieterij. Het is wel zaak dat de vogel tijdig wordt neergehaald, want de kasteleins moeten ook wat hebben" zo meent het bestuur.
De strijd om het koningschap bij de schutters is fel, want het gaat om aardige prijzen, zoals dit jaar een kleuren-tv. De nieuwe koningsparen van schieten en ringrijden worden in de loop van de woensdagmiddag op "t Tuinhuus"ontvangen, nadat bij het rentmeestershuis al het vaandel voor de "grafelijke" familie is gezwaaid. De vendelhulde is trouwens geen adellijk privilege meer, sinds ook voor de oudere bewoners van de Veldhof het vaandel wordt gedraaid. Het dorp groeit en dat is te merken, vandaar dat woensdagochtend zeven uur de reveilleblazers met hun hoorn tegenwoordig al per auto rondgaan.
Radioverslag
Iemand die helemaal vergroeid is met de Hummelose kermis is plaatselijk bloemist B.A. Rexwinkel, tijdens de kermisdagen overste van de schutters. Enthousiast vertelt hij over het bijzondere van dit evenement. Er is vroeger zelfs eens een langdurig rechtstreeks radioverslag van uitgebracht, weet hij zich te herinneren.
Doordat het feest midden in de week valt, gaat het grote kermispubliek aan Hummelo voorbij. Geen vechtpartijen, geen hossende menigte. Wel de ware liefhebbers van folklore en familieleden van elders, die traditioneel in Hummelo op bezoek komen. Opmerkelijk is, zo vertelt Rexwinkel, dat op de Hummelose kermis vanouds ook vaak kasteleins uit de omgeving warden gezien. Het is de enige kermis die ze kunnen meemaken omdat ze niet in het weekeinde valt...
De maand September is als feestmaand zeer geschikt. Schutterijen-vorser J.A. Jolles schreef rond 1931: "Wanneer deze stoet, een mooien Septembermorgen, als de verheerlijkte Natuur zoo stil wordt na het feest van den Zomer, tusschen de boomen uit komt, levert hij een prachtigen aanblik op. Voor 't kasteel slaat de vendelzwaaier van 't voetvolk het vaandel, als eerbewijs, terwijl (door de drie bielemans) een 'post', wordt omgehouwen".
Vergelijkbare folklore bestond vroeger trouwens ook rond kasteel Keppel, maar die Laagkeppelse kermis met oogstfeest en gondelvaart ging mét de plaatselijke muziekkapel ter ziele.
Volkskunde
De bekende Nederlandse volkskundige D.J. van der Ven wijdde aan de kermisvieringen van Hummelo en Keppel een boekje. Dat speciaal de kermis van Hummelo in folklorekringen zo'n grote faam geniet, is mede het werk van de vroegere dorpsdokter van Hummelo, B.J. Westerbeek van Eerten (1888-1975), die kort na de oorlog een diepgaande studie maakte van de tradities en attributen rond deze kermis. Het vaandelzwaaien, de bielemans met hun boompje, de schutterij met haar commandant en houten vogel, het zijn volgens Westerbeek van Eerten allemaal "geestelijke fossielen". Die term is hem later nog menigmaal nagesproken. Het was ook zo treffend uitgedrukt: zoals de grond stenen getuigen van duizenden jaren verbergt, zo bevat ook de menselijke geest onbewust versteende resten uit de grijze voortijd, zo stelde de arts-folklorist.
Volgens hem zouden die Hummelose kermisgebruiken stuk voor stuk teruggaan op doodserieuze vóór-christelijke rituelen.
'Bijgeloof'
Zo zou het vaandelzwaaien oorspronkelijk geen huldeblijk aan de landheer of militair vertoon zijn, maar een bijgelovige handeling om de opkomende gewassen op het veld te zegenen. En bielemans zijn geen legerfiguren maar ze stellen demonen voor in de strijd tussen goed en kwaad.
De bont uitgedoste Hummelose bielemans zijn als clowns uitgedost en ze halen dan ook de vreemdste streken uit. Normaalzanger Bennie Jolink, geboren in Hummelo als zoon van Hentjen en Frederik (vroeger de huisschilder van Enghuizen), speelde ook nog een tijdlang voor bieleman, een rol die hem op het lijf geschreven was. De jeugd had er maar wát schik mee. Maar ja, Bennie kreeg het te druk met de muziek ...
